Biuletyn 3(16)/2000Strona główna

Płytowe dzieje Halki Stanisława Moniuszki

1. Podobnie jak sam Stanisław Moniuszko jest niewątpliwie postacią wyjątkową w całej muzyce polskiej, tak opery w jego twórczości muzycznej zajmują równie ważne i wyjątkowe miejsce. Cały narodowy charakter muzyki Moniuszki ujawnia się w nich wyraźnie zarówno w konstrukcji dramatycznej, jak i w melodyce, pełnej liryzmu i ekspresji, łatwo przyswajanej słuchowo i zapamiętywanej.

Czy Halka, o której Maurycy Karasowski w swej ksiażce Rys historyczny opery polskiej (1859) napisał, iż otwiera nową epokę w dziejach naszej sztuki dramatyczno-muzycznej, jest najlepszą operą kompozytora, to rzecz zapewne dyskusyjna. Można jednak z całą pewnością stwierdzić, iż jest ona bardzo popularną, chętnie wystawianą, wznawianą, oglądaną i słuchaną jego operą. Przypomnijmy fakty: premiera Halki odbyła się w Wilnie w 1848 roku. Wersja ta, która weszła do historii opery pod nazwą Halka “wileńska” składała się z dwóch aktów. Mimo niewątpliwych walorów muzycznych utwór nie spotkał się z uznaniem. Dopiero 10 lat później, w 1858 roku, Moniuszko dokonał pewnych przeróbek (muzycznych i dramaturgicznych) i wystawił swą Halkę w Warszawie. I to był już sukces. Odtąd wersja zwana "warszawską" na trwałe zagościła na licznych scenach polskich i zagranicznych. Wystarczy powiedzieć, iż do połowy lat 20-tych naszego wieku (w połowie lat 20-tych nastąpił przełom w zapisie fonograficznym, nagrania tzw. mechaniczne zastąpione zostały przez znacznie lepsze nagrania elektryczne, co w sposób znaczący spotęgowało i spopularyzowało w ogóle nagrania płytowe) odbyło się około 120 premier i wznowień tej opery (ilość przedstawień była oczywiście kilkunastokrotnie większa).

2. Jak ta popularność Halki przekłada się na dyskografię opery? Otóż poszczególne arie czy fragmenty zagościły na płytach gramofonowych już od zarania ich produkcji. Wykonywali je głównie polscy, ale także i zagraniczni (choć przede wszystkim rosyjscy) śpiewacy.

Pierwszą próbę nagrania utworu w całości podjęto około 1932 roku. Wtedy to powstało kilkanaście płyt opublikowanych przez polską wytwórnię Syrena-Elektro, zawierających arie, duety, tercety, sceny zespołowe i fragmenty orkiestralne opery. Całość firmowana była przez Chór i Orkiestrę Opery Warszawskiej pod dyrekcją Bronisława Szulca i Adama Dołżyckiego. Partię Halki wykonują w tym nagraniu dwie artystki: znakomita Matylda Polińska-Lewicka, wybitny wówczas sopran dramatyczny, śpiewająca z dużym ładunkiem emocji i ekspresji, kończąca powoli swą piękną karierę oraz Helena Lipowska – artystka młodszego pokolenia i dysponująca znacznie lżejszym, choć równie ładnym głosem. Podwójne są również obsady partii Jontka, Janusza i Stolnika. Jontka śpiewają dwaj wybitni wtedy tenorzy, obaj doskonale znani i za granicą, a i po II-giej wojnie kontynuujący jeszcze działalność jako pedagodzy-wokaliści: Mieczysław Salecki i Wiktor Bregy. Janusza wykonują: znakomity, o potężnym głosie barytonowym Eugeniusz Mossakowski (aria) i całkiem dziś zapomniany August Wiśniewski (sceny zespołowe, są to chyba jego jedyne zachowane nagrania). Stolnika natomiast śpiewają Aleksander Michałowski i nieco młodszy Roman Wraga – obaj doskonali basiści Opery Warszawskiej. W małej partii Zofii występuje Tola Mankiewiczówna – śliczny sopran koloraturowy, niezapomniana artystka głównie filmu i estrady. Nagrania te nie stanowią pełnego zapisu opery, niemniej w 1980 roku zostały trochę zrekonstruowane przez Polskie Nagrania i opublikowane rok później na dwu longplayach pod tytułem “Halka” w dawnej Operze Warszawskiej (PN Muza, X 0994/95).

3. Drugie, a właściwie pierwsze, już kompletne nagranie Halki powstało nieoczekiwanie w ZSRR w 1952 roku. Była to radiowa rejestracja spektaklu moskiewskiego Teatru Bolszoj przygotowanego przez reżysera Borysa Pokrowskiego i dyrygenta Kiryłła Kondraszyna (premiera odbyła się 5.11.1949 r. w filialnym gmachu Teatru Bolszoj przy ul. Puszkinskiej w Moskwie). W nagraniu, które opublikowała dopiero w 1954 roku sowiecka wytwórnia Miełodija (na trzech płytach) udział wzięli: Natalia Sokołowa (Halka), Gieorgij Nelepp (Jontek), Paweł Lisicjan (Janusz), Irina Maslennikowa (Zofia) i Michaił Sołowiow (Stolnik). Nagranie zyskało dobre recenzje. Chwaląc dyrygenta i orkiestrę podkreślano także świetną interpretację głównych ról. Szczególnie podobała się Sokołowa, która ujęła tak pięknym głosem, jak i nietuzinkowym talentem aktorskim, w jej Halce było wiele subtelnego, poetycznego uniesienia. Śpiewający Jontka G. Nelepp, znakomity tenor dramatyczny, rysował naturę silną, zdecydowaną, wyrazistą. P. Lisicjan (Janusz) wokalnie i aktorsko był bez zarzutu. Nagranie to jest praktycznie niedostępne, brak również informacji o jego ewentualnym wznowieniu na płytach kompaktowych.

4. W 1953 roku Polskie Nagrania zarejestrowały poznańską inscenizację Halki. Nagrano, bez udziału publiczności, spektakl z Teatru Wielkiego im. St. Moniuszki w wykonaniu Chóru i Orkiestry tejże Opery pod dyrekcją Waleriana Bierdiajewa, z udziałem czołowych wówczas solistów sceny poznańskiej, znanych zresztą z występów w całym kraju: Antoniny Kaweckiej (Halka), Wacława Domienieckiego (Jontek), Mariana Woźniczki (Janusz), Edmunda Kossowskiego (Stolnik), Felicji Kurowiak (Zofia). Drobne partie śpiewali; Józef Machalla (Dziemba), Antoni Farulewski (Dudarz) i Juliusz Bieńkowski (Wieśniak). Partia Halki zawsze należała do najlepszych w repertuarze Antoniny Kaweckiej, demonstrującej w niej nieprzeciętne zalety swego ciemnego, dużego sopranu dramatycznego. Wacław Domieniecki pozostanie zapewne na długo wspaniałym Jontkiem. Artysta ten dysponował autentycznym bohaterskim tenorem, pełnym napięcia i siły wyrazu. Równie udane są kreacje Mariana Woźniczki i Edmunda Kossowskiego, specjalisty zresztą od kontuszowych partii Moniuszki. Poziom artystyczny tego nagrania jest w ogóle bardzo wysoki. Nie da się, niestety, tego powiedzieć o poziomie technicznym. Płyty zostały opublikowane w roku 1960 (PN Muza, XL 0019/21) i jak dotąd nie zostały wznowione na kompaktach.

5. Otwarcie odbudowanego gmachu Teatru Wielkiego w Warszawie w 1965 roku zaowocowało publikacją obszernych fragmentów opery opartą na jednym z przedstawień TW prowadzonych przez Zdzisława Górzyńskiego (oczywiście z Chórem i Orkiestrą TW). W nagraniu tym udział wzięli: Halina Słoniowska najlepsza bodajże w owym okresie w Polsce Halka, Bogdan Paprocki – do dziś niedościgniony wokalnie i aktorsko wykonawca partii Jontka (choć wydaje się, że nagrał ją zbyt późno i szkoda, że tylko we fragmentach), jak zwykle rewelacyjny i niepowtarzalny Andrzej Hiolski (Janusz) i powtarzający swą dobrą poznańską interpretację Edmund Kossowski (Stolnik). Poza tym śpiewali: Barbara Nieman (Zofia), Kazimierz Pustelak (Wieśniak) i Edward Pawlak (Dziemba), Jak więc widać, tym razem zadbano o pierwszorzędnych odtwórców nawet drobnych partii. Płytę opublikowano w wersji analogowej (PN Muza, XL 0252) i w roku 1992 w wersji kompaktowej (PN Muza, PNCD 092, AAD).

6. W 1973 roku powstało studyjne nagranie Halki dokonane w koprodukcji Polskich Nagrań i Polskiego Radia. Wielką Orkiestrą Symfoniczną Polskiego Radia w Katowicach oraz Chórem PR w Krakowie dyrygował Jerzy Semkow. Partię tytułową w tym nagraniu wykonała Stefania Woytowicz. Powierzenie roli Halki śpiewaczce par excellence oratoryjnej, raczej niechętnie śpiewającej nawet arie operowe, nie było pomysłem najszczęśliwszym. I odbiło się na interpretacji, która z pewnością nie może zadowalać. Pozostała obsada: Wiesław Ochman (Jontek), Andrzej Hiolski (Janusz), Bernard Ładysz (Stolnik), Anna Malewicz-Madey (Zofia) i Andrzej Saciuk (Dziemba) nie budzi specjalnych zastrzeżeń, jakkolwiek niektórzy recenzenci stwierdzali, iż także Wiesław Ochman niezbyt dobrze czuł się w partii Jontka. Nagranie pojawiło się najpierw jako analogowe (PN, SXL 0872/74), ale w roku 1987 zostało też opublikowane na płytach kompaktowych przez francuską firm Le Chant du Monde (LDC 278 889/90, ADD).

7. Niewątpliwym wydarzeniem fonograficznym było nagranie w 1984 roku tzw. wersji "wileńskiej" Halki, po raz pierwszy zresztą w historii fonografii. Nagrania dokonały Warszawska Sinfonietta i soliści Warszawskiej Opery Kameralnej pod dyrekcją Rubena Silvy. Oto fragment recenzji tego nagrania pióra Wiktora A. Bregy'ego:... interpretacja Warszawskiej Opery Kameralnej w interesujący sposób łączy pewne tradycyjne wzorce z nowymi elementami. Obsada solistów jest wyrównana, chór złożony z solistów Opery brzmi dobrze, Warszawska Sinfonietta gra przekonywująco, a całość sprawnie prowadzi Ruben Silva. W pełni zadowoliła mnie również jakość dźwięku, odznaczającego się bardzo dobrą przestrzenią i selektywnością. W interpretacji całości doskonale zachowana została kameralność tej wersji "Halki'' wyraźnie zarysowana w partyturze Moniuszki.

Dodajmy, iż poszczególne partie w tym nagraniu wykonują: Danuta Bernolak (Halka), Jan Wolański (Jontek), Jerzy Mahler (Janusz), Alicja Słowakiewicz (Zofia), Józef Frakstein (Cześnik) Bogumił Jaszkowski (Marszałek), Zdzisław Nikodem (Góral).

Nagranie zostało opublikowane w roku 1995 na płytach kompaktowych (PMC 009/PNCD 285, ADD) przez Fundację Pro Musica Camerata i Polskie Nagrania.

8. Tzw. “żywe" nagranie Halki zarejestrowane w Teatrze Wielkim w Warszawie w 1986 roku utrwaliła na płytach kompaktowych mała niemiecka firma fonograficzna CPO i opublikowała te płyty rok później (CPO 999 032-2, ADD). Była to pierwsza w ogóle rejestracja tej opery Moniuszki na płytach kompaktowych. Wykonawcami głównych ról w tym nagraniu są: Barbara Zagórzanka (ciekawa wokalnie, emocjonalna aktorsko Halka), Wiesław Ochman (dobry Jontek, znacznie pewniejszy i dojrzalszy w stosunku do nagrania z 1973 roku), Andrzej Hiolski (jak zwykle niezawodny wokalnie oraz interpretacyjnie, kulturalnie śpiewający Janusz) i Jerzy Ostapiuk (dobry Stolnik). Chór i Orkiestrę Teatru Wielkiego prowadził bardzo sprawnie Robert Satanowski. Jako całość nagranie to zostało dobrze ocenione przez recenzentów od strony technicznej, ale nie porwało artystycznie. Nagranie jest trudno dostępne na polskim rynku płytowym, choć pozostaje wciąż obecne w katalogach.

9. I wreszcie w 1998 roku ukazało się długo oczekiwane i dawno zapowiadane nowe nagranie opery Moniuszki. Nagrania tego dokonała firma ZPR Records na dwóch kompaktach (RCD-028A/B, DDD) w październiku 1997 roku podczas dwóch przedstawień opery w Teatrze Wielkim w Warszawie (zarejestrowano spektakl wyreżyserowany przez Marię Fołtyn, muzycznie przygotowane przez Antoniego Wicherka, którego premiera odbyła się 16.12.1995 roku). Skompletowano optymalny na obecny czas zespół wykonawców: Tatiana Zacharczuk (Halka), Władimir Kuzmienko (Jontek), Zbigniew Macias (Janusz), Katarzyna Suska (Zofia) i Piotr Nowacki (Stolnik). Nagranie to zyskało bardzo pochlebne recenzje zarówno za stronę edytorską, jak i artystyczną. Tatiana Zacharczuk śpiewa bardzo pięknie, z urzekającą finezją i siłą ekspresji. Świetnym Jontkiem jest, również Ukrainiec, Władimir Kuzmienko, bardzo dobrym Januszem Zbigniew Macias, a w partii Stolnika z satysfakcją słucha się pięknego basowego głosu Piotra Nowackiego.

10. Dyskografia najpopularniejszej opery Moniuszki zamyka się więc następującymi liczbami: 5 pełnych nagrań (w tym jedno tzw. Halki wileńskiej) oraz 2 mniej lub bardziej obszerne wybory fragmentów. To istotnie niewielki dorobek jak na 100 lat fonografii i 150 lat istnienia tej ciekawej i chętnie przyjmowanej opery.

Osobiście najbardziej brakuje mi utrwalenia na płytach Halki we wspaniałej kreacji Marii Fołtyn. Zachowane nagrania arii w jej wykonaniu ukazują całe piękno śpiewu i interpretacji, które mogłyby stać się niemal wzorcowymi.

Brakuje mi także publikacji ścieżki dźwiękowej filmu Halka (premiera 2.12.1937 r., reżyser Juliusz Gardan), w którym Jontka kreował (grał i śpiewał) Władysław Kiepura-Ladis (brat słynnego Jana), a Halkę śpiewała Ewa Bandrowska-Turska (grała ją Lili Zielińska). Film ten nie jest ekranizacją opery, ale zachowano w jego treści najpiękniejsze fragmenty muzyczne.

Jacek Chodorowski

Bibliografia artykułu: